1600 – 1750: Barok

◄ HOME

◄ OVERZICHT BOUWSTIJLEN

Ontstaan

De Barok volgde de Renaissance en ging vooraf aan de Rococo (ook wel laat-Barok genoemd). Het verscheen allereest in Italië en verspreidde zich geleidelijk over Europa. Het werd door de katholieke kerk aangemoedigd als een middel om de eenvoud en soberheid van de protestanten tegen te gaan. Barokke architectuur is zeer decoratief en theatraal, net zoals de schilderijen uit deze periode. Barokke architecten namen de basiselementen van de Renaissance, waaronder koepels en colonnades. Ze maakten ze hoger, grootser, meer gedecoreerd en dramatischer.

Nederland: verspreiding en kenmerken

De Barokstijl is in (de Noordelijke) Nederlanden niet populair geweest. Dit kwam door het gedachtegoed van de stijlontwikkeling van de Barok: het was een beweging van katholieken tegen de bouwkunst die protestanten hanteerden in hun kerken. In de Zuidelijke Nederlanden en Nederlandse plaatsen die katholiek waren gebleven omdat ze niet onder het gezag van de Staten-Generaal stonden, kwamen Barokkerken tot stand. Deze kerken zijn te vinden in onder meer Maastricht, Sittard en Ravenstein. Ook rooms-katholieke schuilkerken werden soms ingericht in Barok, zoals bij Ons’ Lieve Heer op Solder in Amsterdam.

In de België, wat voorheen werd gezien als de Zuidelijke Nederlanden, zijn een groot aantal Barokkerken te vinden. In de Zuidelijke Nederlanden werd dankzij de katholieke kerk Barok geïntroduceerd in de context van de contrareformatie en de Tachtigjarige Oorlog. Na de afscheiding van Nederland verrezen zo door het hele land Barokke kerken.

Materialen en bouwwijzen

Plafonds van kerken hebben clusters van gebeeldhouwde engelen en geschilderde figuren. Tijdens de Barok werd er in de schilderkunst veel ontdekt omtrent licht- en schaduwgebruik, en in architectuur speelde lichtinval ook een grote rol. Licht werd ook gebruikt voor het dramatiserende effect; het stroomt vanuit de koepel naar beneden en werd van alle kanten weerspiegeld door een overvloed aan verguldsel. Gedraaide kolommen werden gebruikt om de illusie van opwaartse beweging en dynamiek op te wekken. Elk beschikbaar stukje ruimte werd gedecoreerd met cartouches en andere decoratieve elementen. Tijdens de Barok hebben decoratieve ornamenten veel verschillende, nieuwe, vormen aangenomen. Wat ook opvalt is dat in Barokke paleizen grote trappen een centraal element waren in het interieur.

• Koepels: dit is een belangrijk kenmerk van barokarchitectuur. Het plafond van de koepel is vaak beschilderd naar het beeld van een hemel, gevuld met verschillende figuren en engelen, met gebeeldhouwde zonnestralen.
• Quadratura: schilderingen gecombineerd met stucwerklijsten en decoratie die de illusie geven van drie dimensies. Illusionistische plafondschilderingen maken ook de illusie van drie dimensies.
• Grote trappen: trappen namen een centrale plaats in en werden gebruikt voor het dramatische effect. Kronkelend naar boven, weergeeft het aanzicht vanaf de trap veranderende perspectieven van het Barokinterieur. De grote trappen waren een setting voor ceremonies.
• Cartouche: uitgewerkte vormen en gebeeldhouwde frames geven duizelingwekkende effecten aan de muren.
• Spiegels: spiegels geven de indruk van een grotere ruimte vooral in combinatie met ramen.
• Clair-obscur: dit is het woord voor het gebruik van sterke contrasten van licht en donker/schaduw. Door dit effect toe te passen, in zowel schilderkunst als architectuur, wordt de sfeer zeer dramatisch.
• Sculpturen: verschillende figuren op of net onder het plafond, gemaakt van verguld hout, marmer of andere afwerking, waardoor de indruk wordt gewekt dat het in de lucht zweeft.
• Salomonszuilen: zuilen die een dynamisch aanblik hebben, waardoor de illusie van beweging ontstaat.
• Elliptische of ovale ruimtes: rechte hoeken worden geëlimineerd.

Voorbeelden Barok architectuur in Nederland

• Oostkerk, Middelburg
• Nieuwe Kerk, Den Haag
• Museum Ons' Lieve Heer op Solder, Amsterdam

De fases van de Barok architectuur

• Vroege Barok (1584 – 1625): De Vroege Barok wordt gedomineerd door Romaanse architecten. De eerste architect die vorm gaf aan de Barok was architect en beeldhouwer Gianlorenzo Bernini met zijn baldakijn boven het altaar van de Sint-Pietersbasiliek. Hij verbrak de grens tussen architectuur en beeldhouwkunst, en dit werd talloze keren nagevolgd worden.
• Hoog Barok (1625 – 1675): Het hoogtepunt was de Hoge Barok, toen werd het gebruikt om kerken en paleizen te verwezenlijken in landen zoals Italië en Spanje.
• Laat Barok (1675 – 1750): In de Late Barok reikte het tot aan Rusland, het Ottomaanse Rijk en de Spaanse en Portugese koloniën in Latijns-Amerika. In 1730 ontwikkelde in Centraal-Europa de Barok zich naar Rococo, een nog decoratieve variant van de Barok.

Nederlandse architecten uit deze periode

• Jacob van Campen
• Pieter Post
• Hendrick de Keyser

Trefwoorden

•