1800 – 1915: Neostijlen
Ontstaan
Net als de belangstelling voor de klassieken ontstond er in de 19e eeuw belangstelling voor bouwstijlen uit de voorgaande eeuwen. Neostijlen is het overkoepelende woord voor het gebruik van elementen die een stijl weerspiegelen van een ander tijdperk. Neo is het Griekse woord voor 'nieuw', in deze context vergelijkbaar met 'heropleving'. Als we het bijvoorbeeld hebben over het neoclassicisme betekent dit dus heropleving van het classicisme. Het eclecticisme is het gevolg van het combineren van neostijlen. Neostijlen bepaalden in de 19e eeuw het gezicht van de architectuur, en tegelijkertijd waren de technische en maatschappelijke ontwikkelingen groot door de industriële revolutie. Architecten hadden echter weinig oog voor nieuwe mogelijkheden, zij hielden zich vast aan de maatverhoudingen en ornamentiek uit het verleden, architectuur werd namelijk beschouwd als iets wat tot stand kwam door vaststaande regels en klassieke ontwerpprincipes. Rond 1870 nam men aan dat voor elk gebouwtype een toepasselijke bijbehorende stijl was; voor overheidsgebouwen en openbare gebouwen werd de neoclassicisme gehanteerd, voor kerkgebouwen de neogotiek, voor villa's bouwstijlen uit eigen nationale en/of regionale traditie. Er ontstonden eigenzinnige en excentrieke gebouwen door gebouwen uit het Oosten te bestuderen. De fabrieken die naar aanleiding van de industriële revolutie uit de grond schoten werden door de ingenieurs op een hoog-technische wijze gebouwd. Klassieke kenmerken komen steeds weer terug in de architectuur. In de 20e eeuw bijvoorbeeld in het Postmodernisme. Ook de opkomst van de archeologie in de 19e eeuw heeft veel bijgedragen aan de hernieuwde belangstelling voor de klassieken.
| Stijl | Periode | Neostijl | Periode heropleving |
|---|---|---|---|
| Classicisme | 1630 – 1700 | Neoclassicisme | 1800 – 1900 |
| Gotiek | 1230 – 1560 | Neogotiek | 1830 – 1920 |
| Renaissance | 1525 – 1630 | Neorenaissance | 1870 – 1915 |
Neoclassicisme
Ontstaan
Het neoclassicisme ontstond rond 1800. Het neoclassicisme nam het classicisme als voorbeeld. Het tempelfront was het belangrijkste motief. En je ziet veel pilasters (platte zuilen tegen de gevels). Dat zie je bijvoorbeeld goed bij Koninklijk Theater Carré in Amsterdam. Neo-Grec is een vorm van neoclassicisme. Een voorbeeld is de Winkel van Sinkel in Utrecht.
Het neogrec is een vorm van neoclassicisme, een typische overgangsstijl van het late classicisme van de 18e eeuw naar de neostijlen van de 19e eeuw. De stijl werd gekenmerkt door klassieke vormen, uitgevoerd met zuilen, architraven en frontons. Ook de witgepleisterde interieurs zijn typerend voor deze stijl.
Neo-Classicisme (1770-1880), Lodewijk XVI, Empire, Waterstaatsstijl, Neo-Grec, gereduceerd (Neo-)Classicisme, Beaux-Arts
Eigenlijk "neoclassicisme" (zonder hoofdletters), ook Classicisme.
Het Neo-Classicisme is een architectuurstroming uit het einde van de 18e eeuw en de eerste helft van de 19e eeuw. De hernieuwde interesse in de kunst van de klassieke oudheid was een reactie op de wollig-weelderige Barok en Rococo en het gevolg van belangrijke archeologische opgravingen en studies in die periode (bijvoorbeeld Pompeï).
Men kreeg weer aandacht voor de boeken van Palladio over de klassieke architectuur (eind 16e eeuw) en gebruikte er voorbeelden uit.
Nederland: verspreiding en kenmerken
- Zuivere vorm
- Rechtlijnigheid en harmonie ("blokvormige bouwvolumes"; streng geordend; tempelfront)
- De symmetrisch ingedeeld (symmetrie op de middenas), vaak witgepleisterde gevels (met schijnvoegen)
- De toepassing van klassieke elementen als frontons, kroonlijsten, zuilen (Dorisch wat eenvoudig of strak, en Korintisch wat weelderiger), portico, pilasters e.d. (later ook kariatiden e.d.) en afgeleiden daarvan als cordonbanden, attiekverdieping e.d.
- Soms een belangrijke trap bij de ingang, zelfs wel eens rondom de portico zoals bij Griekse tempels.
Materialen en bouwwijzen
Voorbeelden van neoclassicistische architectuur in Nederland
Fases van neoclassicisme
- 1770 – 1800: Lodewijk XVI-stijl
- 1720 – 1840: Georgian Style (Engeland)
- 1800 –1820: Empirestijl (Frankrijk)
- 1815 –1850: Waterstaatsstijl
- 1830 – 1850: Neo-Grec
XXXX – XXXX: De neo-Egyptische kunst ontstond na de veldtochten die Napoleon in Egypte hield en de ontdekkingen uit het oude Egypte die daarna werden gedaan. Vooral op belangrijke begraafplaatsen werden sfinx e.d. veelgebruikte symbolen, wellicht omdat de gevonden oude cultuur van Egypte veel met de dood (van de farao's en andere hoogwaardigheidsbekleders) te maken had.1850: is het Neo-Classicisme weer diverser, pluriformer, met stijlonderdelen uit andere bouwstijlen (dit leidde tot het Eclecticisme).- In de latere fase werd de bouwstijl ook eenvoudiger neoclassicistisch zoals bij veel nieuwe spoorwegstations die werden gebouwd (vaak met middenbouw en lagere vleugels), wat wel gereduceerd neoclassicisme of gereduceerd classicisme werd genoemd.19de eeuw en een korte tijd in de 20e eeuw: Beaux-Arts- In de latere fase werd de bouwstijl soms juist wat weelderiger: de Beaux-Arts is een bouwstijl aan het einde van de 19de eeuw en een korte tijd in de 20e eeuw, die gedoceerd werd aan de École des Beaux-Arts in Parijs. De architectuur van de Beaux-Arts is een weelderiger uitvoering van Neo-Classicisme en Neo-Renaissance en heeft soms het bombastische van de Barok, bijvoorbeeld door gekleurd marmer, mozaïeken en reliëfs. Een voorbeeld van de Beaux-Arts is de Opéra van Garnier in Parijs (foto onderaan).
Nederlandse architecten uit deze periode
Trefwoorden
Neogotiek (1830-1920)
Ontstaan
Rond 1830 ontstond een decoratieve en romantisch getinte neogotiek. Rond 1850 maakte deze plaats voor de (rationele) neogotiek van de bekende architect Pierre Cuypers. Hij nam de constructieprincipes van de middeleeuwse gotische kathedralen als uitgangspunt. Deze neogotiek werd toegepast op veel rooms-katholieke kerken die tussen 1860 en 1910 werden gebouwd. Bouwstijl die met name in de kerkbouw veel en langdurig is toegepast. Geïnspireerd op de middeleeuwse gotische voorbeelden met spitsbogen, boogfriezen, pinakels en drie- en vierpasvormen. De middeleeuwse, katholieke gotiek won in het begin van de 19e eeuw aan invloed omdat in de Franse tijd (1795-1813) de godsdienstvrijheid officieel werd ingevoerd. De katholieken konden nu hun schuilkerken vervangen door nieuwe kerken en kozen daarvoor bij voorkeur de gotische bouwstijl met de kenmerkende torenspits. Na ongeveer 1875 werd de samenhang tussen architectuur interieur en kerkaankleding sterker tot één concept.
Neo-Gotiek (1740-1880)
Eigenlijk "Neo-Gotiek". Met deze architectuurstijl (bouwstijl) wilde men de middeleeuwse gotische bouwkunst doen herleven, als reactie op het strakke, koele neo-classicisme.
Er zijn twee fasen te onderscheiden:
- Sinds ca. 1740 als begeleidend verschijnsel van de romantische beweging, met name in Engeland.
- Begin 19e eeuw voortkomende uit de liefde voor het (door het middeleeuwse gildenwezen bevorderde) ambacht, echtheid van materiaal en de eerlijkheid in constructie. In Nederland zijn vooral de neogotische katholieke kerken bekend, die in de tweede helft van de 19e eeuw na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie zijn gebouwd. Bekende architecten die bouwden in de neogotische stijl zijn P.J.H. Cuypers en A. Tepe. Praktisch, maar vooral theoretisch werd de Neo-Gotiek bestudeerd en gepropageerd door de Franse architect E. Viollet le-Duc.
Vooral in de 19e eeuw zijn er veel mengvormen geweest met andere bouwstijlen.
Nederland: verspreiding en kenmerken
Kenmerken Neo-Gotiek (vaak zijn niet alle kenmerken van de Gotiek aanwezig in de Neo-Gotiek en vooral in de latere tijd is er ook vermenging met bijvoorbeeld Jugendstil)
- omhoog strevend
- rondbogen, spitsbogen
- pinakels
- hogels, kruisbloemen
- nissen
- steunberen
- (natuur)stenen harnassen
- opengewerkte balustraden e.d.
- in Nederland een wat sobere vorm van de kenmerken
Zowel de architectonische als de handwerksproducten van de Neo-Gotiek zijn lange tijd als artistiek onbelangrijk beschouwd. In de tweede helft van de 20e eeuw kwam het besef dat zij wel degelijk esthetische waarde kunnen bezitten... Dit kwam o.m. tot uiting door het feit dat in 1974 een aantal neogotische kerken op de monumentenlijst werd geplaatst.
Materialen en bouwwijzen
Voorbeelden van Romaanse architectuur in Nederland
Fases van Romaanse architectuur
Andere namen voor de Neo-Gotiek:
- Willem II Gotiek: Willem II liet zich inspireren door de Engelse neogotiek. Omdat hij veel liet bouwen, wordt zijn naam hieraan verbonden.
- Neo-Tudor-stijl: veelhoekige potloodachtige torens en steunberen, kantelen, vakwerkhuizen, wit gepleisterde delen van de gevel. (In het Engels wordt deze stijl Tudor Revival architecture of Mock Tudor genoemd.)
- Russische Pseudo-gotiek: een vrije combinatie van westerse gotiek en Moskou-barok, met veel symboliek; een voorliefde voor dunne banden in het gevelvlak, opvulling van het vlak, pastelkleuren, neigt naar suikerwerk maar toch zeer fraai (foto verderop; verg. de Russische barok).
Willem II-gotiek (1830-1860)
De door koning Willem II gepropageerde gotiek heeft als kenmerk de manier waarop de oorspronkelijk in metselwerk en natuursteen uitgevoerde constructies worden nagebootst in gips en pleisterwerk. Een belangrijk kenmerk ten opzichte van de latere neogotiek is dat gotische vormen decoratief werden toegepast en dat de gotische constructieve principes nog niet begrepen werden. De Willem II-gotiek kenmerkt zich ook door de verwerking van Engelse romantische invloeden.
Nederlandse architecten uit deze periode
Trefwoorden
Eclecticisme (1850-1880)
Bij het eclecticisme werden verschillende historische stijlen door elkaar heen gebruikt. Architecten kozen het beste van de verschillende oude stijlen voor hun gebouw. De architect Leliman introduceerde in 1860 de term ‘eklektisch’, afgeleid van het Griekse woord voor uitkiezen. De stijl werd gebruikt bij bijna alle soorten gebouwen. Zoals kantoren, kazernes, scholen en ziekenhuizen. Maar ook stations, hotels, warenhuizen en woningen. In het eclecticisme werden verschillende historische stijlen gecombineerd tot een nieuw geheel. De basis is hierbij doorgaans het neoclassicisme. Het is niet uitzonderlijk dat er ook nieuwe stijlen toe werden gevoegd, zoals chaletstijl of art-nouveau-elementen.
Neorenaissance (1870-1915)
Rond 1875 verscheen naast het neoclassicisme en de neogotiek een derde neostijl: de neorenaissance. Hierbij werd de architectuur uit het begin van de Gouden Eeuw (late renaissance) als voorbeeld genomen. Denk aan bakstenen gebouwen met trapgevels en speklagen. Veel voorkomende en lang toegepaste bouwstijl die in veel varianten voorkomt. De stijl grijpt terug op motieven van de renaissancebouwkunst en dan voornamelijk de Hollandse variant. Daartoe behoren onder andere de trapgevels, speklagen, de kenmerkende horizontale lijnen die de gevel in vlakken verdelen, blokken en kruiskozijnen. Ook invloeden uit de Franse bouwstijl van de Loirekastelen met rijke, natuurstenen gevels en indrukwekkende dakpartijen, of Italiaanse voorbeelden als zuilen en rondbogen.
Nederland: verspreiding en kenmerken
In Amsterdam bijvoorbeeld onderging de stad na ±1880 een grote economische opbloei, waardoor er weer veel werd gebouwd en verbouwd. Hierdoor werd ook aan de architectuur een nieuwe impuls gegeven. Vooral de neorenaissance was erg populair, een neostijl waarin de oud-Hollandse stijl van het begin van de 17e eeuw herleefde. Toevallig was dat niet, aangezien de periode als een tweede Gouden Eeuw werd ervaren. Vooral veel openbare gebouwen zijn in deze periode gebouwd.
Materialen en bouwwijzen
Voorbeelden Neostijlen in Nederland
De fases van de Neostijlen
Nederlandse architecten uit deze periode
Trefwoorden
- Villa Augustus, Dordrecht
- Vredespaleis, Den Haag
- Stadhuis Rotterdam
- Hotel des Indes, Den Haag
- Winkel van Sinkel, Utrecht
- Koninklijk Theater Carré, Amsterdam
- DePetrus, Vught
- Rijksmuseum, Amsterdam
- Nicolaasbasiliek, Amsterdam
- Station Delft
- Oude Bibliotheek TU Delft
Uitgebreid overzicht alle Neostijlen (internationaal)
| Oorsprong | Neostijl | Omschrijving |
|---|---|---|
| Neostijlen die gemixt zijn | Eclecticisme | Bewuste samenkomst van uiteenlopende historische stijlen |
| Historicisme of Historisme | Gemengde heroplevingen die verschillende oudere stijlen kunnen omvatten, gecombineerd met nieuwe elementen | |
| Indo-Saraceense architectuur | Heropleving van Indiase architectuur en islamitische architectuur | |
| Mediterrane Revival-architectuur | Heropleving van de Italiaanse renaissancearchitectuur en Spaanse barokke architectuur | |
| Nieuwe Classicisme | Overkoepelende term voor moderne architectuur volgens premodernistische principes | |
| Architectuur uit de Russische Revival | Algemene term voor een aantal verschillende stromingen binnen de Russische architectuur die ontstonden in het tweede kwart van de 19e eeuw | |
| Traditionalistische School | Heropleving van verschillende regionale traditionele stijlen | |
| Lokale architectuur | Overkoepelende term voor regionale architectuurtradities die door de tijdperken heen zijn voortgezet, ook gebruikt en geciteerd in revivalarchitectuur | |
| Neostijlen op basis van de Oudheden | Egyptische Revival | Oud-Egyptisch |
| Myceense Revival | Myceens | |
| Renaissance | Vroege opleving Klassieke Oudheid | |
| Neoclassicisme | Latere heropleving Klassieke Oudheid:
| |
| Griekse Revival-architectuur | ||
| Neo-Grec | Heroplevingen van Oud-Griekse architectuur | |
| Neostijlen op basis van de Middeleeuwen | Neo-Byzantijns | Heropleving van de Byzantijnse architectuur:
|
| Neoromaans | Heropleving van de Romaanse architectuur:
| |
| Neogotiek | Heropleving van de gotische architectuur:
| |
| Neomoors | Heropleving van Moorse architectuur:
| |
| Neotudor | Heropleving van Tudorstijl:
| |
| Neostijlen op basis van de Renaissance | Italianiserende architectuur | |
| Architectuur in Palazzo-stijl | Heropleving gebaseerd op het Italiaanse Palazzo | |
| Mediterrane Revival-architectuur | Heropleving van de Italiaanse renaissance-architectuur en Spaanse renaissance-architectuur | |
| Palladiaanse Revival-architectuur | Heropleving van Palladianisme | |
| Châteauesque | Heropleving van Franse renaissance-architectuur | |
| Jacobethan | Heropleving van Jacobijnse architectuur en Elizabethaanse architectuur | |
| Stile Umbertino | Heropleving van Italiaanse renaissance-architectuur | |
| Neostijlen op basis van de Barok | Dutch Revival-architectuur | Heropleving van Nederlandse barokke architectuur |
| Spaanse Revival-architectuur | Heropleving van Spaanse barokke architectuur | |
| Edwardiaanse barokke architectuur | Heropleving van Barok, uitgevoerd in Edwardiaanse stijl | |
| Stalinistische barok | Heropleving van Barok, uitgevoerd met Russische invloeden in de tijd van Stalin | |
| Engelse barok | Heropleving van Barok, uitgevoerd met Engelse invloeden | |
| California Churrigueresque | Heropleving van Churrigueresque en Mexicaanse barok | |
| Overige neostijlen | Neo Art Deco | Heropleving van de Art Deco-architectuur |
| Cape Cod Revival | Heropleving van Cape Cod | |
| Dutch Colonial Revival-architectuur | Heropleving van de Nederlandse koloniale architectuur | |
| Georgische Revival-architectuur | Heropleving van Georgische architectuur | |
| Colonial Revival-architectuur | Heropleving van de Amerikaanse koloniale architectuur | |
| Maya Revival-architectuur | Heropleving van Maya-architectuur | |
| Architectuur in Pueblo Revival-stijl | Heropleving van de traditionele architectuur van Pueblo | |
| Spaanse koloniale heroplevingsarchitectuur | Heropleving van de Spaanse koloniale architectuur | |
| Mission Revival Style-architectuur | Heropleving van de architectuur van de missies in Californië | |
| Territoriale Revival-architectuur | Heropleving van territoriale architectuur |