Nederlandse architectuurbewegingen van de 20ste eeuw
Beweging: De Stijl | 1917 – 1931
Ontstaan
In 1917 ontstond de kunstenaarsbeweging De Stijl onder leiding van Theo van Doesburg, vernoemd naar het tijdschrift. De leden van De Stijl streefden naar een radicale hervorming binnen de kunstwereld. De aspiratie van De Stijl was om het fenomeen van de onveranderlijke wetten van het heelal te vertolken, en dit deden ze met de toepassing van de primaire kleuren en niet-kleuren (zwart, wit, grijs) en eenvoudige vormgeving. De Stijl is hiermee een sterke tegenpool van Art Nouveau, die haarzelf laat inspireren door de organische en onvoorspelbare vormen van de natuur.
De totstandkoming van De Stijl heeft een geladen voorgeschiedenis. Net zoals andere bouwstijlen en bewegingen ontstond ook De Stijl als een reactie na opeenvolgingen van gebeurtenissen.
De aanloop begon in de periode vlak vóór de Eerste Wereldoorlog, in ongeveer 1914. In deze periode hielden Nederlandse kunstenaars zich al bezig met abstractie. Met abstractie volgde ook het kubisme en futurisme. Vooral Kandinsky was geliefd in Nederland. Toen in 1917 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, bleef Nederland neutraal. De aankomende vier jaar zou Nederland behoorlijk afgesloten worden van de buitenwereld, en zo gingen Nederlandse kunstenaars zich onafhankelijker ontwikkelen, daarvoor had Parijs vooral de heersende hand. In deze vier jaar was Nederland op het gebied van kunst een bloeiende plek geworden, zo waren er veel Belgen gevlucht naar Nederland, waaronder veel kunstenaars. Ook was Piet Mondriaan in die periode in Nederland, omdat hij niet terug kon naar zijn woonplaats in Parijs.
Theo van Doesburg die toen begin zijn dertigen was, kreeg een verlangen om een onafhankelijk tijdschrift op te richten om zo 'een nieuwe kunstuitdrukking te propageren en te verdedigen'. Van Doesburg was kunstschilder, schrijver, dichter en recensent. Hij had meer succes met het schrijven over kunst, dan als zelfstandig kunstenaar. Hij wist dat als hij succesvol zijn boodschap wou overbrengen met zijn tijdschrift, hij zou moeten samenwerken met andere gelijkgestemde kunstenaars. Na enkele jaren 'voorbereiding' kwam van Doesburg Piet Mondriaan, Vilmos Huszár en Bart van der Leck tegen. Vanaf deze ontmoetingen zou het lot van het tijdschrift ingrijpend veranderen, waarmee de beweging De Stijl uiteindelijk ook tot stand zou komen. De vier gelijkgestemde kunstenaars waren op de hoogte van elkaar en beïnvloedden elkaars werk. Zo is de voorkeur van primaire kleuren voortgekomen uit invloed van van der Leck. De Stijl bracht van 1917 tot 1928 hun tijdschrift De Stijl uit.
Ondernemer Frits Meyer-Fierz stelde 600 gulden vrij om zo Van Doesburg de kans te geven om het tijdschrift op te richten. Van Doesburg gebruikte dit geld om een aterlier op te zetten, waaruit hij mensen begon te werven om te schrijven voor het tijdschrift. In november 1917 kwam de eerste editie uit. Maar nog vóórdat de eerste editie verscheen lag de beweging al onder vuur. Zo werd beweerd dat De Stijl werd ingezet als middel om de Duitse cultuur in Nederland te bevorderen, ten koste van de neutraliteit in Nederland. Oud reageerde hierop, en maakte duidelijk dat er geen buitenlandse steun was gezocht of ontvangen. Buitenlandse leden werden niet geplaatst om nationalistische ideeën te ventileren, maar om het internationale karakter van de moderne kunst te bevorderen.
Naast Van Doesburg, Mondriaan, Huszár en Van der Leck behoorden ook de architecten J.J.P. Oud en Jan Wils en de Italiaanse futurist Gino Severini tot de eerste leden van De Stijl. Vervolgens sloten architect Robert van 't Hoff, beeldhouwer Geoges Vantongerloo en meubelmaker Gerrit Rietveld zich ook aan.
De samenstelling van de groep wisselde, sommige leden waren juist kort of langdurig bij De Stijl betrokken. Ook schijnt het dat twee van de belangrijkste leden, Piet Mondriaan en Gerrit Rietveld, elkaar nooit hebben ontmoet. In 1931 kwam er na het overlijden van Van Doesburg een einde aan De Stijl. Veel leden werkten nog individueel verder volgens de kenmerken van De Stijl, maar ze traden niet meer als groep naar buiten.
De Stijl had een zeer grote invloed op Nederlandse kunst, maar wierp ook zijn vruchten af in het buitenland.
Kenmerken
Architectuur moest in de ogen van De Stijl economisch, functioneel en praktisch zijn. Van Doesburg stelde namelijk dat 'architectuur zich ontwikkelt uit de elementen van de bouw', dus hiermee de bindende elementen als functie, massa, vlak, tijd, ruimte, licht, kleur, materiaal, et cetera. De bouwwerken die toebehoren tot deze beweging zijn abstract kubistisch. Het structuur van de materialen moest bovendien niet herkenbaar zijn. De toepassing van de primaire kleuren en niet-kleuren werden ook in de (binnenhuis)architectuur gehanteerd.
De architecten van De Stijl moesten zich aan allerlei richtlijnen houden voor de standaard van De Stijl.
Piet Mondriaan hield zich aan rechte lijnen en hoeken en de primaire kleuren en de niet-kleuren, maar van Doesburg implementeerde het elementarisme in de verschijning van de schuine lijn.
Beweging: Opbouw | 1920 – 1956
Ontstaan
In 1920 werd door architect Willem Kromhout de Opbouw opgericht. Deze architectengroep pleitte voor licht, lucht en ruimte. Het is een functionalistische/rationalistische beweging; de Opbouw was van mening dat een goed geconstrueerd huis beter was dan een mooi huis. De architecten van deze beweging voegden geen extra materialen toe en probeerde zo alles goedkoop te houden. In bouwwijzen vertoont zich dit in de toepassing van montagebouw. Zo werd er veel glas gebruikt om montagebouw en veel lichtinval mogelijk te maken, dit zorgde echter voor hoge stookkosten.
De architect Jacobus Johannes Pieter Oud paste deze principes toe als directeur Gemeentewerken Rotterdam. Het product hiervan zijn de in 1925 gebouwde woningen van De Kiefhoek, Rotterdam. Deze arbeiderswijk in het zuiden van Rotterdam is het laatste grote werk geweest van J.J.P. Oud. Met dit werk heeft hij al zijn ervaring samengevat; iets wat hij 'poëtisch functionalisme' noemde. Oud was één van de pioniers van de Nederlandse moderne bouwkunst.
Kenmerken
- Functionalistisch
- 'Licht, lucht en ruimte'
- Goedkope, snelle bouwwijzen
- 'Beter lelijk en doelmatig, dan hoogstaand en onderliggend slecht'
Voorbeelden gebouwen
- De Kiefhoek, Rotterdam
- Galerijwoningen, Spangen
- Van Nelle, Rotterdam(de elementen: transparante gevel en aanwezigheid staal en aluminium)
Representanten
- Jacobus Johannes Pieter Oud
- Cornelis van Eesteren
- Leendert van der Vlugt
- Jan Rietveld
- Johannes Brinkman
en meer...
Beweging: De 8 | 1927 – 1956
Ontstaan
In 1927, 7 jaar na het ontstaan van de Opbouw, werd door een groep jonge architecten De 8 opgericht onder leiding van Benjamin Merkelbach. Deze architecten waren opgegroeid met de Amsterdamse School, en wouden zich hier tegen verzetten, en in hun manifest doen ze ook een aanval op beweging De Stijl. De architecten waren nog jong en onervaren, maar naarmate de beweging zich uitbreidde sloten ook ervaren architecten zich aan. Net als de andere bewegingen was hun aanhang niet beperkt tot enkel architecten, zo waren er ook fotografen en kunstenaars die zich aan sloten bij De 8. De groep zou vanaf de oprichting tot aan 1940 de belangrijkste drijvende kracht binnen het Functionalisme en Nieuwe Bouwen in Nederland zijn.
De 8 vond dat gebouwen tekort schoten als functioneel bouwwerk; dorpen en steden moesten in dienst staan van de functies en behoeften in de samenleving. De beweging wordt dan ook sterk geassocieerd met het Functionalisme. Men probeerde architectuur te maximaliseren met een minimum aan middelen. De 8 verklaarde:
,,Het is niet uitgesloten schoon te bouten, maar het ware beter voorhands lelijk te bouwen en doelmatig dan parade-architectuur op te trekken voor slechte plattegronden.''
Manifest
foto invoegen
Voorbeelden
Representanten
De beweging beperkte zich niet tot alleen architectuur. Er waren ook enkele fotografen en kunstenaars aangesloten bij het collectief. Van 1934 tot 1938 sloot Groep '32 zich onder aanvoering van Albert Boeken korttijdig aan bij De 8. Hierover is meer te lezen in link.
en meer...
Beweging: samenwerking De 8 en Opbouw | 1927 – 1943
In 1927 gingen de 8 en Opbouw samenwerken. De 8 was voornamelijk georiënteerd op Amsterdam, en de Opbouw op Rotterdam. Het was een goede samenwerking, en ze startten vanaf 1932 met het gezamenlijk tijdschrift De 8 en Opbouw.
Dit tijdschrift werd de belangrijkste media voor het Functionalisme in Nederland. Door hun samenwerking zou het collectief zich uitbreiden tot maar liefst 138 leden. Dit had ook te maken met de toetreding van Groep '32. Helaas werkte deze groei averechts op de saamhorigheid van de groep, door de principiële verschillen werd de voortgang van het architectuurdebat geremd. De kwaliteit van het tijdschrift begon ook te lijden onder de onenigheden.
Aan de samenwerking kwam in de Tweede Wereldoorlog een einde toen het tijdschrift werd opgeheven door de Duitse Bezetting. Uiteindelijk is wegens omstandigheden de samenwerking gaan verwateren. De Opbouw werd opgeheven en heropgericht, terwijl De 8 zonder onderbreking verder bestond. Er kwam een definitief einde aan beide collectieven toen in 1956 bekend werd dat het architectenplatform CIAM (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne) werd opgeheven. Dit platform was van zeer groot belang voor het Functionalisme.
In Nagele, een klein dorp in Noordoostpolder, Flevoland, bevinden zich veel gebouwen en woningen door de architecten van De 8 en Opbouw (overigens niet gedefinieerd als uit de periode van hun samenwerking). Dit zie je elders in Nederland nergens. Wat ook opvalt is dat alle gebouwen een plat dak hebben. Er is zelfs een museum toegewijd aan de ontstaans- en inrichtingsgeschiedenis en realisatie van dit dorp, Museum Nagele. Ondanks dat het een insignificant dorpje is, is het wel van historisch, sociaal-cultureel en architectonisch belang, zowel in nationaal als in internationaal opzicht. Naast bouwwerken van De 8 en Opbouw is er ook veel bewaard gebleven van Het Nieuwe Bouwen.
Beweging: Groep '32 | 1932 – 1950
Ontstaan
In 1932 ontstond onder leiding van architect Arthur Staal Groep '32, bestaande uit architecten uit de stroming van het Nieuwe Bouwen. Zij onderscheiden zich van de andere groepen die destijds bestonden. Groep '32 is meer genuanceerd dan De 8 en Opbouw. Met hun zuiver Functionalistische benadering en aandacht voor architectonische esthetiek blazen ze moderne bouw een nieuw leven in. Groep '32 was van mening dat het Nieuwe Bouwen was vastgelopen door ouderwetse regels waardoor het zich niet meer verder kon ontwikkelen. In De 8 en Opbouw konden zij zich ook niet vinden, omdat zij te wetenschappelijk te werk gingen. Groep '32 had juist de ambitie om classicistische Barok te verwerken in de moderne bouwkunst. Architecten Albert Boeken, Arthur Staal, Sybold van Ravensteyn waren de grootste drijfveren achter de groep. Zo verzorgde van Ravensteyn het complete ontwerp voor diergaarde Blijdorp in Rotterdam. Van Ravensteyn werkte aanvankelijk in de richting van De Stijl, maar later werkte hij steeds meer met de inslag van Groep '32.
In grote lijnen kwam de filosofie van Groep '32 overeen met die van De 8: wanneer er aandacht wordt besteed aan de functie van het gebouw, het vanzelf een mooi gebouw wordt ('vorm volgt functie'). Maar, Groep '32 hechtte zich meer aan het esthetische aspect dat met architectuur komt. Dit subtiele verschil leidt uiteindelijk in 1938 tot een breuk.
,,Voor de oude generatie functionalisten was architectuur een kwestie van ontwerpen van zuivere constructies voor zuivere functies. Wij vonden dat ook de schoonheid van de vorm belangrijk was. 'Form follows function' is waar, maar niet helemaal waar.'' – architect Piet Zanstra over de breuk
Manifest
,,De architect heeft zijn beroep te zien als een medewerken aan de vervulling van materiële en culturele behoeften en wensen van den hedendaagse mens en samenleving. Met vermijding van ledig formalisme, verouderde tradities en schadelijke individuele werkwijzen, zonder in enig opzicht de bestemming ondergeschikt te maken aan de uiterlijke verschijning van zijn werk, heeft hij‐ uitgaande van een analyse van de behoeften en wensen van den veranderend mens, individueel en als deel van de veranderende samenleving, en door synthese deze voorkomende,‐ door ordening en klaarheid te brengen, met gebruikmaking van de middelen die de hedendaagse wetenschap, techniek en productiemiddelen bieden, zoo veel mogelijk rechtstreeks aan deze te voldoen.''
Kenmerken
De architecten van Groep '32 lieten zich inspireren door de bouwkunst uit het verleden, met name de Nederlandse classicistische barok. Hun bouwwerken zijn te herkennen aan gebogen muren en kromme lijnen en andere kenmerken van de barok.
Voorbeelden
- De Holland (tegenwoordig Nationaal Onderwijsmuseum), Dordrecht
- Station 's Hertogenbosch
- Diergaarde Blijdorp, Rotterdam
Representanten
Groep '32 heeft veel bekende architecten als lid gehad. Na een paar jaar samenwerking trad in 1938 een scheiding op tussen De 8 en Groep '32, waarbij een deel van de oorspronkelijke Groep '32 leden in De 8 achterbleven, en een enkele De 8'ers juist in Groep '32 opgingen.
en meer...
Beweging: samenwerking De 8 en Groep '32 | 1934 – 1938
De toetreding van Groep '32 tot De 8 en daarmee tot de samenwerking tussen De 8 en Opbouw ging niet zonder problemen. De opvattingen van Groep '32 omtrent het gebruik van decoratieve elementen leek niet te stroken met die van de andere twee verenigingen. De continue discussies hieromtrent leidden tot een frontale botsing gedurende een vergadering in 1938. Het merkwaardige was dat loyaliteit van meerdere leden van alle verenigingen ten aanzien van de architecturale principes hadden verschoven, en dus de bezettingen van de drie verenigingen van voor 1932 en die van na 1938 veranderd waren: enkele Groep '32'ers waren 8'ers geworden en vice versa.